حمام

حمام

حمام در لغت به معنی آب تنی وشستشو و همچنین محل شستشو و غسل است.

در قدیم گرمابه ها نه تنها محلی بود برای شستشو، اصلاح و غیره بلکه گرمابه بیشتر مرکز تجمع بوده است. زیرا همراه کار تفریح می کردند و هم وقت آزاد زیاد بود و از طرفی مرکز یا محل به خصوص فقط برای تفریح وجود نداشته است. به همین جهت حمام زنان گاهی یک روز طول می کشید و صبحانه و ناهار با خود به حمام می بردند. حمام کردن آنقدر طولانی بود که استاد حمامی برای مشتریان آب آلو، آب زرشک، دوغ، آب انار و چای تهیه می کرد. در بعضی از حمام ها آبدارخانه یا قهوه خانه  وجود داشت. معمولاً  در حمام ها کارهایی چون پذیرایی در سربینه، استحمام و کیسه کشی (ماساژ)، حنا بستن، سرتراشی، ریش تراشی، حجامت و رگزنی توسط دلاک و ... انجام می شد.

فضاهای ارتباطی

ورودی:

درحمام های قدیمی ورودی های اصلی آن درارتباط مستقیم با گذرگاهای اصلی، بازار، نزدیک مساجد، مرکز محله و... ساخته می شد. درها کمی پایین تر و گاهی دو سکو برای نشستن در دو طرف آن برای افراد مسن تعبیه می شد. به طور کلی ورودی حمام در ارتباط مستقیم با سربینه قرار نمی گرفت بلکه با پیچ و خم ها و گردش هایی در دالان تعبیه می کردند تا هم از ارتباط مستقیم هوای داخل سربینه با هوای خارج جلوگیری شود و هم اینکه از دید رهگذران به دور باشد.

سربینه (رختکن):

در حمام های کوچک فضای سربینه فقط به یک سالن خلاصه می شود. حوضی در وسط آن قرار داشت و سکوهایی در اطراف و دالانی که به گرمخانه وصل بود. ولی حمام های بزرگ دارای سکو یا ایوان هایی بود که دور تا دور فضای رختکن را می پوشاند و از سطح زمین بالاتر قرار می گرفت که کارهایی مثل کندن و پوشیدن لباس- کشیدن قلیان- نماز- چای و ... روی این سکو ها انجام می شد. در داخل سالن رختکن ها معمولاً یک یا دوحوض برای آب کشیدن پا قرار داشت.

سرد اخوان (هشتی):

فضایی است بین سربینه، گرم خانه (بینه)، توالت و ... که قبل از گرم خانه ساخته می شد.

گرمخانه (بینه):

در گرمخانه کارهای صابون زدن، مشت و مال، لیف زدن، درازکشیدن و ... انجام می گرفت.

چال حوض:

معمولاً فضای سرپوشیده بود که وسط آن حوضی شبیه به استخر وجود داشت. یعنی فضایی سربسته و نسبتاً گرم برای تفریح بود.

خزینه:

حوض سرپوشیده آب گرم است که جهت استحمام تمام مراجعین به جای وان و دوش استفاده می شد. خزینه از زیر توسط تون گرم می شده و هر سال یک یا دوبار آب آن عوض می گردید. آب کسر شده از آنها که برای صابون زنی و لیف زنی برداشت می شد از آب چاله حوض و آب انبار حمام که مسلط بر خزینه بود تأمین می گردید.

کوزه انداختن:

غالباً آب حمام ها سالی یک یا دو بار بشتر عوض نمی شد. همچنین آب خزینه صبح ها در دقایق اولیه بعد از باز شدن حمام ( پس از کوزه انداختن) صاف و زلال و در نزدیکی غروب به صورت لجن ومتعفن در می آمد. برای پاک کردن آب خزینه کوزه مسی تعبیه شده بود که سوراخ ریزی در کف داشت وهر روز صبح پیش از باز شدن حمام کارگری خبره و نیرومند، آن را بدست گرفته و وارد خزینه می شد. او با یک دست، دسته و با دست دیگر ته کوزه مسی را نگه می داشت و به اطراف خزینه می گرداند. با بیرون آمدن هوا از سوراخ کوچک، تمام کثافات و لجن ها از دهانه کوزه به داخل آن می رفت و پرمی شد.

سیستم گرمایی:

در گذشته سیستم گرم کننده حمام ها متشکل از تون، تنور، گربه رو و خان ها بود.

تون، دالان یا زیر زمینی دخمه مانند با ورودی جداگانه است. محل تون در جنب خزینه حمام، در سطحی پایین تر قرار می گرفت. ادامه تون محلی است که به وسیله چند پله پایین رفته و به فضایی به نام تنور می رسید. تنور در زیر خزینه حمام قرار دارد.

نام متصدی تون یا کسی که تون را اداره می کند "تون تاب"بود. آماده سازی سوخت برای استفاده در تنور گرمابه و همچنین کنترل آتش بر عهده تون تاب بوده است. یکی از وظایف تون تاب این است که تابستان ها از طویله ها و اصطبل ها برای سوخت زمستان فضولات حیوانی را جمع نموده و سپس پس از مرتب و دسته دسته کردن، در قسمت انبار تون می چید.

هرچند یک دودکش مستقیماً در بالای سر تنور هم وجود داشت، اما خزینه آب گرم و تنور زیر آن در هر نقطه قرار می گرفت دودکش دیگر از نقطه مقابل کوره در سمت دیگر حمام بالا می رفت. این دودکش به صورت مجرای وسیعی به نام "گربه رو"بود که یک نفر به صورت خمیده می توانست از آن عبور کند.

این مجرا در زیر گرمخانه به صورت مشبک در آمده و مجراهای دیگر از آن منشعب می شدند که مجدداً به مجرای اصلی بر می گشت. به این مجراها "خان"می گفتند. این خان ها کار تهویه و گرم کردن کف حمام را انجام می داد.

آب رسانی حمام ها:

در حمام های قدیمی به علت وجود خزینه مصرف آب به حداقل ممکن می رسید. زیرا به غیر از مقداری که برای صابون زدن و شستن سر و بدن استفاده می گردید، عملاً آبی مصرف نمی شد. در گذشته آب حمام ها از آب رودخانه، چشمه، چاه، قنات و ... تأمین می گردید.

                          - حمام گنجعلیخان کرمان