دفع فاضلاب و پساب در تخت جمشید

نخستین گام در بنای یک شهر، گزینش زمین مناسب است. سپس آن را جهت ساخت و ساز آماده می کنند. هموار ساختن زمین، بخش بندی و مشخص کردن کاربری هر بخش، آرایش بندی خیابان ها، ساماندهی آبراهه ها، ساختن پساب روها برای بیرون راندن رواناب های شهری و گنداب های خانگی، همه بخش هایی ازیک فرایند آماده سازی زمین برای برپایی یک شهر از پیش برنامه ریزی شده است.

در تخت جمشید مانند بسیاری از شهرهای نوپای امروزی، ساماندهی پساب روها بخشی از آماده سازی زمین بود. کاری بزرگ که شگفتی های پژوهشگران را برانگیخت. اشمیت که کار کاوش علمی تخت جمشید، در سالهای 1314 تا 1318 ﻫ.ش به او سپرده شده بود در گزارش خود می نویسد "شبکه آبروهای زیر زمینی از لحاظ عظمت، عمل بسیار قابل ملاحظه است". سامی نیز در کتاب پایتخت های شاهنشاهان هخامنشی، از این کار به نام شاهکار معماری و هنری یاد می کند.

ساماندهی آبراهه ها و بیرون راندن رواناب های برون شهری:

تخت جمشید در گوشه ای از یال جنوبی کوه رحمت که دماغه کوتاهی از این کوه با شیبی آهسته به سمت غرب جلگه مرودشت کشیده شده ایجاد گردیده است. برای جلوگیری رسیدن آب از کوه رحمت به تخت جمشید دوگونه چاره جویی شده است: 1- چاه سنگی 2- خندق

1) چاه سنگی:

چاه سنگی تخت جمشید در شرق بنای خزانه و در هشتاد متری جنوب آرامگاه در دل کوه کنده شده است. در واقع آب انباری است که می تواند آب فراوانی را در خود جای دهد. آبراهه ها و جوی هایی که ازگوشه و کنارکوه رحمت به سمت این چاه کشیده شده است، در دامنه آن دیده می شود. این چاه، رواناب های بخشی از دامنه کوه رحمت را پیش از رسیدن به تخت جمشید در خود قرار می دهد.

2) خندق:

در راستای کرانه شرقی تخت جمشید نشانه هایی از هفت تپه کوچک دیده شده است. خاکبرداری های اشمیت برروی یکی از تپه ها نشان داد که این تپه از ریزش برج خشتی مکعب مانندی پدید آمده است. وی دریافت که دیگر تپه ها نیز باید چنین ویژگی هایی داشته باشند. همه برج ها با بارویی به ضخامت ده متر، به یکدیگر دوخته شده و دیواری رخنه ناپذیر را پدید می آورد. درست در پشت این دیوار، رو به سمت کوه، خندقی در دل کوه کنده بودند که تا 6 تا 5/9 متر پهنایش بود و ژرفایش به 6/2 متر می رسد. این دیوار مانع خوبی برای بریدن پای بیگانه از پهنه تاج و تخت شاهی بود و هم راهی برای بستن رواناب کوه و نرسیدنش به پهنه کاخ است. در سمت بالادست خندق، جوی های تراشیده شده فراوانی در دامنه کوه دیده می شود که به خندق راه دارند.

چاره رواناب های شهری در تخت جمشید:

1) پساب شاخه ها:

داریوش بنای پساب روهای زیرزمینی تخت جمشید را همگام با مسطح کردن بسترآن ایجاد کرد. در بیشتر جاها، این پساب روها را در زمین یکپارچه سنگی کوه تراشیده و آنگاه روی آنها را سنگهای بزرگ تراش خورده قرار داده و سپس تا سطح زمین را با خاک و سنگریزه پرکردند. تنها در جاهای گودکه نمی توانستند پساب روها را در سنگ کوه بتراشند، آنجا را نخست با سنگ وسنگریزه پرکرده و سپس پساب روها را با لبه گذاری سنگهای بزرگ درکنارهم ساختند.

پهنا و بلندای این پساب روی بزرگ زیرزمینی در همه جا یکسان نیست و به آبی که از پیرامون در آن گرد می آید، کوچک و بزرگ است. با این همه پهنای آن در هیچ کجا به کمتر از 1 متر نمی رسد. بلندای آن از جایی به جای دیگر تفاوت دارد. جاهایی وجود دارد که این بلندا به 6 متر هم می رسد. در چفت و بست سنگها هیچ ملات چسبنده ای به کار نبرده اند. بزرگی و سنگینی سنگها و رویه های تراش خورده و آینه وار آنها از سوی دیگر، سازه ای استوار و بدون درز و شکاف پدیدار ساخته است. راه دستیابی به این سازه بی همتای آبی، پلکانی است که در بخش شرقی کاخ صد ستون خشایارشا بنا شده است. این راه پله که با بیست پله سنگی به درازا و پهنای 175 و 36 سانتیمتر و خیز 15 سانتیمتر به زیر بستر تخت جمشید راه می یابد، در انتها، به دو شاخه راست و چپ می رسد که یکی به سوی شرق و دیگری به سوی غرب امتداد دارد. کار سرکشی و لایروبی پساب روی بزرگ زیرزمینی به سربازان سپرده شده بود، دروازه آن را نیز در بخش اقامتگاه سربازان قرار داده بودند تا نیازی به رفتن سربازان در بخش آمد و شد بزرگان نباشد.

شاخه شرقی که زیر شاخه های کوچک و بزرگ بسیاری به آن می پیوندد، بخش بزرگی از پهنه تخت جمشید را زهکشی می کرد. شاخه شرقی نیز رواناب ساختمان های پای کوه رحمت را جمع می کرد.از این رو شاخه شاخه های این پساب رو می توانست همه تخت جمشید را با پهنه ای پیرامون 135000 متر مربع زهکشی کند.

بر پایه اندازه گیری اشمیت، شاخه مادرِ پساب رویِ زیرزمینی 15/1 پهنای کف و 75/1 متر پهنای بام دارد و شیبش در راستای شمالی جنوبی 005/0 است.این پساب روها توان گذر 8/3 متر مکعب آب در ثانیه را داشته اند.

پساب شاخه ها با شاخه های کوچک و بزرگش می توانست آب را از همه سو جمع کند و از پهنه تخت جمشید خارج کند.

2) ناودان:

ناودان محل عبور آب استکه به وسیله آن انتقال و هدایت آب از پشت بام به سطح زمین (گذر یا حیاط) و یا مسیر پساب صورت می گیرد. در گذشته به نحوه جمع آوری و هدایت آب خروجی از ناودان اهمیت می دادند. آب برف و باران پس از جمع شدن به صورت نقطه ای یا خطی به خارج انتقال می یابد و هرچه بنا با مواد و مصالح آسیب پذیرتری ساخته شود،حساسیت و اهمیت ناودان در آن افزایش پیدا می کند.

ناودان ها به انواع مختلفی تقسیم می شوند. اما در تخت جمشید از دونوع ناودان ((شره ای)) و((شیاری پنهان) استفاده شده است.

1-2) ناودان های شره ای:

در نمونه ی شره ای بدنه ناودان به صورت زائده ای از جداره جدا می شود تا آبی که از بام فرو می ریزد، دیوار را خیس نکند. در برخی جاها درازای ناودان را برای دیوار های سنگی کوتاه در نظر می گرفتند. در برخی دیگر مانند تخت جمشید تنها روزنه ناودان را بر روی بام می ساختند و بدنه آن را کار نمی گذاشتند. در این ویژگی آب بر روی تنه سنگی دیوار فرو می ریخت.

دیوار های سنگی اطراف تخت جمشید جان پناه سنگی کنگره دار بلندی دارد. پاره ای ازجان پناه های دیوار جنوبی تخت جمشید روزنه ای (روزنه ناودان) برای رد کردن آب دارد. باران که بر پهنه تخت جمشید می بارد، در راه آبهای باریکی که ژرفای آن از چند سانتیمتر و پهنای آن ها از سی سانتیمتر فراتر نمی رود جمع می شود و از این سوراخ ها به بیرون هدایت می شود.

2-2) ناودان های شیاری پنهان:

در ناودان های شیاری پنهان در درون جرز خشتی، با آجر و وملات چیزی شبیه به صندوقه ای که بالا و پایین آن باز است تعبیه کرده و یا تنبوشه های سفالی را درون جرز قرار می دادند تا بی آنکه ناودان دیده شود، آب از طریق آنها از پشت بام به بیرون هدایت شود.

در میان دیوار های پهن و ضخیم کاخ آپادانا، سوراخ های چهار بَر و راست گوشه وجود دارد که هر بَر آن 28 سانتیمتراست. این سوراخها ناودان های شیاری پنهان هستند که روزگاری راه آب بام کاخ آپادانا به پساب شاخه ها بود. در دیگر بناهای داریوش در تخت جمشید نیز با چنین شیوه ای آب به بیرون رانده می شد.

یک ویژگی همگانی در بناهای تخت جمشید این است که دیوار های پهن خشتی در اطراف و ستون های سنگی در میان، بام را نگه می دارد. با این ویژگی بهترین جا برای کارگذاری ناودان های شیاری توکار، در میان دیوار خشتی است. ناودان ها را با آجر پخته و ملات قیر می ساختند تا راهی برای نشت آب نگذارد و هم بتوانند فراخی ناودان ها را به اندازه دلخواهشان ایجاد کنند. اگر ناودان ها با لوله های سفالی ساخته می شد، فشار اندک دیوار می توانست ترکی را در لوله پدید آورد و راهی را برای نشت آب به دیوار خشتی باز نماید. این ناودان ها به یکی از پساب شاخه ها راه دارد و بدین گونه آب باران بی آنکه از بام برزمین فرو ریزد ازپهنه ی تخت جمشید خارج می شد.

3) دفع رواناب از سطح حیاط های تخت جمشید:

تخت جمشید با همه ساختمان ها وکاخ هایی که در آن بنا گردیده، پهنه های روبازی هم داشت که برای دفع رواناب آنجا هم چاره اندیشی شده بود. در این حیاط ها اگر شاخه هایی از پساب روها از زیر زمین می گذشت، سوراخ هایی را در یک یا چند جا از سنگ های درپوش تعبیه می کردند و کف حیاط را آن گونه شیب بندی می کردند که آب باران به سوی سوراخ ها جاری شود. نمونه این روش در حیاط کاخ هدیش وجود دارد. در قسمتهایی نیز با کشیدن جوی های باریک روبازی که ته آنها به درون یک پساب زیرزمینی راه می یافت، این کارانجام می شد. شیب زمین را به سمت جوی ها هدایت می کردند تا آب باران درون آنها جاری شود وبه نزدیکترین پساب زیرزمینی فرو ریزد. نمونه این کار نیز درحیاط جنوبی آپادانا انجام شده است. در سمت شرق این حیاط چند جوی روباز با کف ودیواره های ناهموار دیده می شود که در بستر سنگی زمین کنده شده است. پهنای این جوی ها 10تا 35 سانتیمتر و ژرفای آنها تا 18 سانتیمتراست. آب این جوی ها به جوی سرباز بزرگتری می ریزد و سپس به درون یکی از شاخه های بزرگ پساب زیرزمینی هدایت می شود.

4) دفع فاضلاب:

در تخت جمشید برای دفع فاضلاب از لوله های سفالی (تنبوشه) استفاده شده است. نمونه هایی که در تخت جمشید دیده شده، نشان می دهد که این روش در 2500 سال پیش تا زمان برچیده شدنش در سده ی گذشته چندان دگرگون نشده است. برای نمونه در دفع فاضلاب خانه افسران از 6 تنبوشه استفاده شده که برای چفت و بست آنها در هم یک سر تنبوشه را کوچکتر و سر دیگرش را بزرگتر ساخته بودند. برای پیشگیری از شکستن لوله ها نیز اطراف دهانه بیرونی را با آجرهایی قاب کرده بودند.

منابع:

1) جواهری، پرهام- جواهری، محسن 1380. چاره آب در تاریخ فارس. جلد دوم. گنجینه ملی آب ایران-کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران

2) فخار تهرانی،  فرهاد. آشنایی با سازه های سنتی. جزوه درسی دانشگاه شهید بهشتی